Internationale Spectator 6 – 2015 (jrg. 69) – Item 6 van 16

OPINIE

De achterkant van de Griekse Eurotop: Juncker op zijn plaats gezet

Jan Werts

Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker is tijdens de Eurotop van 12 en 13 juli over Griekenland op zijn plaats gezet. Niet Juncker, maar zijn collega van de Europese Raad, Donald Tusk, speelt in Europa de hoofdrol.

Tevoren hadden de Duitsers laten weten: Grexit moet in de slotverklaring, mocht het overleg mislukken. Hier ligt de diepere reden van het slagen van deze historische top. Meer daarover later.

Waarom was Jean-Claude Juncker die lange nacht bij het topberaad afwezig? Had Juncker de Griekse kwestie ten onrechte naar zich toegetrokken? Is hij, met de Griekse premier Alexis Tsipras, de verliezer van de zomer van 2015? Dit artikel gaat over drie conflicten van die nacht. Premier Tsipras ging knock out tegen de leiders van de andere landen met de euro. Kanselier Angela Merkel schoof de politiek van president François Hollande aan de kant. President Tusk passeerde Commissievoorzitter Juncker. Toch waren die drie verliezers na afloop tevreden. Hoe kan dat?

Jean-Claude Juncker en Donald Tusk komen aan op de Eurotop

Jean-Claude Juncker en Donald Tusk komen aan op de Eurotop van 12 en 13 juli 2015. Foto: Europese Commissie

Het beraad tussen de staatshoofden en regeringsleiders is qua verloop veranderd sinds men daar twittert en sms’t. Volgens de spelregels is dat hoge beraad strikt geheim. Toch schrijven sommigen aan de hand van wat uitlekt tegenwoordig een lopend verslag. Althans dat is de indruk op de sociale media. Wat in de Europese Raad en de Eurotop[1] echt gebeurt, blijft niettemin grotendeels verborgen.

Toch Grexit?

Het verhaal begint in de nacht van 26 op 27 juni als premier Tsipras iedereen verrast met een referendum. De Grieken wordt gevraagd al of niet door te gaan met bezuinigen en hervormen. Tsipras’ advies om ‘nee’ te stemmen wordt op 5 juli overgenomen. Daags na het referendum beëindigt de Eurogroep het steunprogramma, waar in totaal nog 18,2 miljard in zat. Dat geld liep Griekenland door dat referendum dus mis.

Tegelijk stevent de Eurozone af op een crisis. Het Griekse failliet wordt Chefsache, dus een kwestie van de hoogste politieke leiders. Op 6 juli roept Tusk voor de dag daarna een Eurotop bijeen. Meteen komt het vastgelopen raderwerk los. In Parijs schrijven die dag president Hollande en kanselier Merkel de slotverklaring van de komende bijeenkomst. Er komt alleen steun als Griekenland diepgaand hervormt én zijn zieke financiën saneert. Griekenland moet bakzeil halen.

Bij de Eurotop van 7 juli is Tsipras de oren gewassen. Het was 18 tegen 1. De Franse en de Italiaanse ministers zijn vanwege hun gammele economie meestal soepel tegen andere zondaars. Nu niet. Door het abrupte referendum had Griekenland alle vertrouwen verspeeld. Premier Mark Rutte: “Alleen een klein wonder kan de situatie nog redden.”

Daarom roept voorzitter Tusk voor de komende zondag (12 juli) twee toppen bijeen: een Eurotop en meteen aansluitend een Europese Raad. Daags daarna speculeert Tusk in het Europees Parlement op een “worst-case scenario, waarin wij allemaal de klos zijn”. Twee topconferenties gaan het onvermijdelijke vertrek van Griekenland afhandelen, zo hangt in de lucht. Dat is even schrikken voor de Grieken. Die hadden juist met bijna twee derde tegen Grexit gestemd. Daardoor wist iedereen nu dat hun onderhandelaars álles zouden slikken om een dergelijke Grexit te voorkomen.

Angela Merkel, François Hollande en Alexis Tsipras

Angela Merkel, François Hollande en Alexis Tsipras op 12 juli 2015. Foto: Europese Commissie

De dag des oordeels

Het is intussen zondag 12 juli, de dag des oordeels. Om vier uur neemt de Eurotop onder leiding van Tusk het hele probleem van de Eurogroep over. Voorzitter Jeroen Dijsselbloem c.s. hebben prima werk gedaan. Hun conceptakkoord opent de weg naar een totaalakkoord. Weet de Eurotop de zeven nog openstaande breekpunten weg te werken? Of wordt het toch nog een Grexit?

Het loslaten van Griekenland was jarenlang taboe. Maar vlak voor de zondagse conferenties slaat dat om. De Duitse minister van Financiën Wolfgang Schäuble laat de optie ‘vertrek van Griekenland’ lekken. De Duitse havik weet vervolgens veel andere ministers van Financiën achter dit doembeeld te verzamelen.

Volgens een analyse van Peter Ludlow van Eurocomment hanteerde Tusk een driezijdige strategie. Eén: na alle geruzie en getwist is de inzet een totaalakkoord en wel vannacht. Twee: onderhandelen met twintig leiders, dat lukt nooit. Wij onderhandelen met zijn vieren. Drie: wordt het technisch, dan sturen wij dat probleem retour naar de Eurogroep. Die lost dat later maar op. Het overbruggingskrediet voor Griekenland is daarvan een voorbeeld.

De Eurotop was een uitputtingsslag. Er is zeventien uur achter elkaar vergaderd. Tien nachtelijke uren lang daarvan zit voorzitter Tusk alleen met kanselier Merkel, president Hollande en uiteraard premier Tsipras. Een minitop binnen de Eurotop. Daar is het akkoord geboren.

Mental waterboarding

Om vijf uur in de ochtend tekent zich een algemeen akkoord af. De boze Grexit-droom is over. Na een partijtje mental waterboarding (aldus een insider) deed Tsipras tegenspartelend ‘n zeeschip aan concessies. Hij belt daarover met zijn kompanen in Athene, krijgt de wind van voren en krabbelt ineens op drie gevoelige punten terug.

Tsipras eist dat het beoogde privatiseringsfonds, dat voor 50 miljard Grieks staatsbezit gaat verkopen, in Athene komt. Dus niet in Luxemburg onder Duits management. Verder wil hij af van het strenge IMF. Met president Hollande als bemiddelaar krijgt de Griekse leider een beetje zijn zin. Genoemd fonds blijft Grieks, maar onder Brussels toezicht. De helft van de opbrengst van de privatisering mag Griekenland steken in werkgelegenheid en wankele banken.

Met de voorzitters Tusk en Juncker heeft Europa twee kapiteins op één schip

Tusk onthult later[2] dan gelazer te voorzien met vijf kleinere landen. Daarom wordt premier Rutte erbij geroepen. Hier zie je hoe die sociale media tegenwoordig meespelen. Die nacht geeft de Telegraaf daar een schot voor de boeg: Hoppa! Weer 80 miljard naar de Grieken! Rutte dwingt af dat zes afgesproken bezuinigingen die nooit doorgingen, alsnog doorgaan. Zijn interventie leert dat bij euro-overleg Duitsland en Frankrijk niet de dienst uitmaken. Voor elk detail is de instemming nodig van de reeks kleinere landen.

Na drie uur palaveren gaat Tsipras knock out. Hij accepteert wat hij tevoren verafschuwde: het privatiseringsfonds, het IMF, pijnlijke hervormingen, lagere pensioenen, hogere ziekenfondspremies, belastingverhogingen en geen schuldkwijtschelding. Het is dan twintig voor negen. “De top is geslaagd”, twittert als eerste de Belgische premier Charles Michel. De extra Europese Raad hoeft niet meer bijeen te komen.

Jean-Claude Juncker, Donald Tusk en Jeroen Dijsselbloem

Jean-Claude Juncker, Donald Tusk en Jeroen Dijsselbloem op 12 juli 2015. Foto: Europese Commissie

Waar was Juncker?

De afwezigheid van voorzitter Juncker bij het beslissende beraad was buitengewoon verrassend. De Commissievoorzitter is daar altijd bij. De veteraan Juncker zat al met Helmut Kohl in de Europese Raad. Als ‘Mr. Euro’ leidde Juncker acht jaar de Eurogroep. Waarom juist hem in de besluitvorming passeren?

Met de voorzitters Tusk en Juncker heeft Europa twee kapiteins op één schip. Voorheen was Herman Van Rompuy, Tusk’s voorganger, dé coördinator. Rivaliserend met Tusk had Juncker de Griekse problematiek echter naar zich getrokken. Daarbij koos hij voor een enigszins toegeeflijke koers. Tusk had dus alle belang zich nu van Juncker te ontdoen.

Er speelt hier nog meer. Juncker liet meermalen met paukenslagen weten van de Commissie een politiek orgaan te willen maken.[3] Dus de toekomstige regering van Europa waarvan de federalisten dromen. In Berlijn, Parijs, Londen en de andere hoofdsteden is dat slecht gevallen. Daar is de Europese Raad hét leidende orgaan. Zoals men zich herinnert had kanselier Merkel er destijds al even moeite mee Juncker tot Commissievoorzitter te promoveren.

Volgens de Frankfurter Allgemeine Zeitung van 29 juli wil minister Schäuble nu zelfs de Commissie ontmantelen. Haar belangrijkste bevoegdheden, het concurrentiebeleid en de interne markt, kunnen beter worden afgesplitst. Schäuble wil daarvoor aparte bureaus creëren. Volgens de Daily Telegraph zet Duitsland zo een reuzestap naar het Verenigd Koninkrijk. Londen zal dan graag EU-lid blijven, voorspellen Britse media.

Conclusie

Achteraf bezien was minister Schäuble de regisseur. Hij haalde Grexit uit de taboesfeer. Daarmee wist hij tegelijk de situatie zó te dramatiseren dat niemand nog te kort durfde te schieten. Schäuble’s eis dat een time out van Griekenland in de slotverklaring moest, in geval het beraad mislukte, kreeg de steun van Merkel en Tusk. Dat was het omslagpunt. Daarna kon Tsipras geen kant meer op (en Hollande evenmin). Tegelijk mocht Tsipras zijn gezicht redden. Met 86 miljard steun in plaats van de gevreesde Grexit kon hij best thuiskomen. “Premier Tsipras krijgt forse hulp tegen zachte voorwaarden. Politiek noch economisch is Griekenland vernederd noch bestraft,” zo betoogde Tusk na afloop.

Deze Eurotop leert verder dat Donald Tusk beraad met alleen de Duitse en Franse leiders prefereert, plus uiteraard de Griekse MP.[4] Het is de rol van de Europese Raad/Top om een slepend probleem over te nemen van de vakraad (de Eurogroep), te ontdoen van zijn techniek (het overbruggingskrediet) en in een marathon op te lossen. Het klassieke aspect ‘geven en nemen’ ontbrak deze keer echter. Griekenland moest alles slikken wat toenmalig minister van Financiën Yanis Varoufakis maandenlang met bluf en show had afgewezen.

De Eurotop functioneerde hier als succesvol spelverdeler in een crisis. En wel zó dat alle partijen fatsoenlijk thuis konden komen. Tegelijk gaf ‘debutant’ Tusk zijn visitekaartje af: een voorzitter die op het juiste moment toeslaat. Wilde Van Rompuy als voorzitter graag het compromis in elkaar knutselen, Tusk laat dat over aan de strijdende partijen.

President Hollande, was die nu verliezer of bemiddelaar? Zijn visie – bezuinigen helpt niet, maar flexibel omgaan met Griekenland wel – is niet meer aan de orde. Hollande was tegelijk bemiddelaar. Niemand wil bij zo’n spannend gebeuren afgaan.

Maar schitteren mag evenmin. Neem Rutte. Op de vraag of hij nog tussenbeide was gekomen, zei de premier beslist: “Echt, nee, daar kan ik niets over zeggen.” Rutte kwam in het veld na de alom geprezen Dijsselbloem,[5] unaniem herkozen als voorzitter van de Eurogroep.[6] De slogans van de voorbije jaren dat kritisch Nederland er in Brussel uit ligt, kunnen nu wel naar de prullenbak.

Juncker is met Tsipras de grote verliezer. Hoewel hij na afloop “dik tevreden” was, moet dit verloop hem aan het denken zetten. Eerst schrapt voorzitter Tusk het spreidingsplan van de vluchtelingen – nota bene Junckers’ baby – totaal onverwacht.[7] Tusk deed dit zelfs vóór dat het plan de Europese leiders had bereikt. Vervolgens eclipseert Tusk Juncker bij een cruciale Eurotop. Tot nu toe deed de Commissievoorzitter alsof hij Europa leidt. Deze top leert dat Donald Tusk de komende jaren die rol claimt én waarschijnlijk prima aankan. Samen met Merkel, dat wel.

EU-correspondent Jan Werts volgt de Europese Raad sinds de start in 1975.

Noten

De Eurotop brengt minimaal twee keer per jaar de leiders van de negentien landen met de euro, de Commissievoorzitter en de voorzitter van de Europese Raad bijeen. Laatstgenoemde is de voorzitter.
Transcript van zijn interview met Europese dagbladen, website Financial Times van 16 juli 2015.
EUObserver, 17 maart 2015, en 1e speech als Commissievoorzitter voor het Europees Parlement, 22 oktober 2014. Juncker was Spitzenkandidat bij de Europese verkiezingen; hij was echter nergens verkiesbaar .
Zie de vergelijkbare minitop, ondanks protest van kleinere landen, vlak voor de Europese Raad van 19 en 20 maart.
Zie o.a. Politico, 2 juli 2015, blz. 7; en Frankfurter Allgemeine Zeitung, 27 juni 2015, blz. 10.
Tegelijk is de Nederlander Alexander Italianer gepromoveerd tot SG van de Commissie.
Persbriefing vlak voor de Europese Raad van 25 en 26 juni, waar namens Tusk werd geschetst hoe onrealistisch het voorstel wel was.