Een geopolitiek kompas voor NL: tussen dreiging en hoop

De Russische invasie van Oekraïne, een assertief China, ‘America First’, klimaatverandering… Geopolitieke schokgolven en mondiale veranderingen doen leiders spreken van een kanteling van de wereldorde. In 1994 – na de val van de Muur en daarmee de vorige ‘Zeitenwende’ – vond in de Nederlandse politiek voor het laatst een herijking van het kompas voor buitenland- en veiligheidsbeleid plaats. Wat is dertig jaar later het beste buitenlandbeleid voor Nederland?

In de verkiezingsserie ‘Een geopolitiek kompas voor Nederland’ beantwoorden veertien politieke partijen vijf wereldpolitieke vragen. In aflevering twee: Wat zijn de belangrijkste bedreigingen en hoopgevende internationale ontwikkelingen?

VVD

Hoopgevend is de krachtige en verenigde respons van westerse landen op de Russische agressie

China is op vele manieren een structurele bedreiging voor onze welvaart en veiligheid, maar Rusland is de meest acute en directe veiligheidsdreiging. De Russische invasie in Oekraïne heeft de realiteit van een grootschalige oorlog teruggebracht op het Europese continent. De Russische dreiging stopt niet in Oekraïne, maar reikt verder tot NAVO- en EU-grondgebied. Een oorlog die ook Nederland en onze NAVO-bondgenoten in directe zin kan raken is een risico waar wij ons op moeten voorbereiden.

Hieraan gerelateerd is het ook bedreigend dat een aantal autoritaire staten steeds intensiever samenwerkt. Denk bijvoorbeeld aan de wapenleveranties van Iran en Noord-Korea aan Rusland, en aan Belarus dat in feite is verworden tot een Russisch militair district aan de grens met Polen en Litouwen. 

Hoopgevend is de krachtige en verenigde respons van westerse landen op de Russische agressie. Een andere hoopgevende ontwikkeling is dat we onze samenwerking met andere partners versterken, zoals met Japan en Zuid-Korea.

NSC

Een lichtpunt is dat velen de grote mondiale uitdagingen onderkennen, maar het vermogen om deze aan te pakken schiet nog tekort

Naast bedreigingen voor Europa, zoals Rusland of Iran en instabiliteit in de ring rond Europa, gelden rauwere omgangsvormen in de wereld en toegenomen onzekerheid als een factor. Die laatste kan van allerlei kanten komen. Wat zou een terugkeer van Donald Trump in het Witte Huis bijvoorbeeld voor ons betekenen?

Een lichtpunt is dat velen de grote mondiale uitdagingen onderkennen, zoals op gebied van klimaat, water, voedsel, energie en irreguliere migratie. Het vermogen om problemen aan te pakken schiet echter nog tekort. De EU zal zich steviger naar buiten moeten richten dan naar binnen: gericht op het versterken van de buitengrenzen, het ontwikkelen van een stabiele ring rond Europa en op de bedreigingen en kansen in de wereld.

Door als EU zijnde samen te blijven optrekken kunnen we geopolitiek tegenwicht bieden tegen de agressie van Rusland en de assertiviteit van China. Dat geldt ook voor onze economische belangen in relatie tot het economisch patriottisme van de Verenigde Staten.

GL-PvdA

De grote mate van eenheid binnen de EU in de reactie op de Russische inval van Oekraïne is een hoopgevend signaal

De systeemrivaliteit tussen enerzijds China en Rusland en anderzijds de VS, de EU en haar bondgenoten is een grote bedreiging voor de internationale rechtsorde, voor democratie en voor vrede en veiligheid. Rusland is niet alleen een dreiging aan het front in Oekraïne, maar ook een grote stoorzender in onze democratische processen, bijvoorbeeld door de beïnvloeding van de publieke opinie op sociale media. Rusland speelt ook een aanzienlijke negatieve rol in conflicten in Afrika.

Tegelijkertijd is de grote mate van eenheid binnen de EU in de reactie op de Russische inval van Oekraïne een hoopgevend signaal. Ondanks Hongaarse weerstand over sanctiepakketten tegen Rusland zijn EU-lidstaten er grotendeels in geslaagd effectief te reageren op de Russische aanval. Inmiddels is de Europese Unie de grootste donor van Oekraïne, zelfs groter dan de Verenigde Staten, als het gaat om het totaalpakket van militaire, financiële en humanitaire steun.

BBB

Het biedt hoop hoe Oekraïne voor zichzelf vecht, het daarbij door veel landen wordt ondersteund en democratische landen in de wereld samen de dreiging van Rusland en China tegengaan

De Russische militaire agressie (zichtbaar in Oekraïne), inmenging in democratische processen (zoals verkiezingen) en onafhankelijke nieuwsgaring, en verstoring van digitale infrastructuur (cyberaanvallen) is de belangrijkste directe bedreiging voor Europa en Nederland in het bijzonder.

Ook zorgwekkend is dat de grenzen van Europa niet goed bewaakt zijn tegen de grote aantallen vluchtelingen die van buiten de EU op ons afkomen, en de daarmee gepaard gaande destabiliserende werking van georganiseerde internationale criminaliteit. Dit destabiliseert de regio en de EU in het bijzonder, al dan niet met opzet van landen die daar andere belangen bij hebben.

Daarnaast moeten we onze economie gezond houden om voldoende buffers te hebben voor militaire uitgaven, crisishandelingen en de versterking van interne programma’s (huisvesting, zorg, onderwijs). Onze technologische ontwikkeling moet daarbij sterk blijven en ons een voorsprong bieden tegenover internationale uitdagers.

We zien ook hoopgevende ontwikkelingen, zoals de bereidheid om elkaar te steunen en voor elkaar te vechten. Het biedt hoop hoe Oekraïne voor zichzelf vecht, het daarbij door veel landen wordt ondersteund en democratische landen in de wereld samen de dreiging van Rusland en China tegengaan. Ook is het hoopgevend dat er steeds meer een realistische kijk is vanuit de westerse wereld op geopolitieke en geo-economische uitdagingen, in plaats van ideologische perspectieven en programma’s.

Ook de gevoelde noodzaak in Europa om op eigen benen te kunnen staan is een lichtpuntje, en zorgt in Nederland en andere partnerlanden gelukkig voor investeringen in de krijgsmacht, een minder afhankelijke economie en het bouwen aan een weerbaardere samenleving. Daarbij heeft Nederland als grote speler in de voedselproductieketen een zeer belangrijke troef in handen.

PvdD

Hoopgevend is de groter wordende groep bezorgde burgers die tijd en energie opoffert om de strijd voor het klimaat te voeren en politieke verandering af te dwingen

De aarde leefbaar krijgen en houden voor al haar bewoners is de grootste uitdaging waar onze generatie voor staat. De belangrijkste bedreiging komt daarbij van de grote bedrijven en hun politieke vrienden die vasthouden aan een fossiele economie, die kortetermijnbelangen centraal stellen en die geen keuzes maken vanuit het brede perspectief van een leefbare aarde.

De realiteit is helaas dat huidige en toekomstige generaties hoe dan ook te maken zullen krijgen met de gevolgen van de opwarming van de aarde.

De belangrijkste hoopgevende ontwikkeling is de groter wordende groep bezorgde burgers – jongeren, ouderen, wetenschappers, leraren, dokters, gemeenteambtenaren en een heleboel andere mensen – die tijd en energie opoffert om de strijd voor het klimaat te voeren en politieke verandering af te dwingen.

D66

Het is van het grootste belang dat de EU als slagvaardige geopolitieke macht kan optreden (…) en daarom ook zeer hoopgevend dat er steeds meer stemmen opgaan voor het afschaffen van veto’s

Meerdere complexe problemen bedreigen momenteel de stabiliteit van de Europese Unie. De oorlog in Oekraïne, het geweld in Israël en Gaza maar ook dichter bij huis, zoals oplopende spanningen op de Westelijke Balkan. Daar bovenop komen nog uitdagingen waar het gaat om voedsel en energieveiligheid.

Wanneer de EU door een grote crisis bedreigd wordt, zijn de lidstaten redelijk in staat om eensgezind en daadkrachtig op te treden, zoals we in het eerste jaar van de oorlog in Oekraïne gezien hebben. Wanneer de Europese Unie haar aandacht echter over meerdere problemen moet verdelen verliest ze aanzienlijk aan daadkracht. Dat zien we op dit moment weer gebeuren.

Voor een sterk en veilig Nederland is het van het grootste belang dat de EU als slagvaardige geopolitieke macht kan optreden. Het is daarom ook zeer hoopgevend dat er steeds meer stemmen opgaan voor het afschaffen van veto’s.

SP

De internationale gemeenschap moet overtredingen van het humanitair recht met alle mogelijke middelen veroordelen

De belangrijkste bedreiging van deze tijd is de aantasting van het internationaal recht, zoals overeengekomen in het Handvest van de VN na de Tweede Wereldoorlog. Dat geldt voor Rusland, maar feitelijk ook voor alle andere landen die het Handvest van de VN naast zich neerleggen.

Na de verschrikkelijke aanslag van Hamas in oktober van dit jaar zien we dat Israël met massale bombardementen burgerslachtoffers maakt. Dat zijn eveneens grove overtredingen van het humanitair recht.

De internationale gemeenschap moet deze overtredingen met alle mogelijke middelen veroordelen. Hetzelfde geldt voor China; zeker wanneer het besluit om Taiwan aan te vallen.

Volt

Europa kan én moet een leidende rol op het gebied van klimaat innemen, door tegelijkertijd zelf sneller klimaatneutraal te worden en kennis en middelen te delen

De gevolgen van klimaatverandering worden steeds meer voelbaar door droogte en overstromingen; gebieden worden onbewoonbaar, en toenemende economische schade en mislukte oogsten leiden tot voedseltekorten. Europa kan én moet hier een leidende rol innemen, door tegelijkertijd zelf sneller klimaatneutraal te worden en kennis en middelen te delen.

Daarnaast verleggen de Verenigde Staten hun focus van Europa naar Azië. Met de aankomende presidentsverkiezingen is afhankelijk blijven van de Amerikaanse veiligheidsparaplu spelen met vuur. Zeker nu we zien dat de Amerikaanse steun aan Oekraïne op losse schroeven staat.

Door in te zetten op een eigen Europese krijgsmacht en een Europese defensie-industrie kan Europa haar eigen veiligheid – en die van anderen – beter waarborgen in de toekomst.

Een andere dreiging is de snelle ontwikkeling van kunstmatige intelligentie (AI). Op dit moment is er onvoldoende kennis over de risico’s, de gevolgen voor onze manier van samenleven en wettelijke kaders om AI op een veilige manier te ontwikkelen. Tegelijkertijd biedt AI kansen om uitdagingen als klimaatverandering tegen te gaan en de kwaliteit van leven te verbeteren.

FVD

De opkomst van een multipolaire wereld is een teken van hoop, maar wijst ook op de grootste bedreiging: een steeds psychotischer Amerikaans buitenlandbeleid

De oorlog in Oekraïne heeft de Chinees-Russische alliantie gevormd tot precies het nachtmerriescenario (voor de VS) waarvoor Zbigniew Brzezinski in 1996 in The Grand Chessboard waarschuwde: de vorming van een alliantie tussen deze twee Euraziatische reuzen, gericht tegen Amerikaanse pogingen om hen te verdelen. Het feit dat andere grote Euraziatische machten zoals India, Iran en zelfs Saoedi-Arabië zich – via BRICS – bij deze alliantie hebben aangesloten benadrukt de opkomst van een multipolaire wereld tegenover het oude systeem waarin de NAVO dacht de regels te kunnen bepalen.

Dit is een teken van hoop. Maar het wijst ook op de grootste bedreiging in de wereld van vandaag, namelijk een steeds psychotischer Amerikaans buitenlandbeleid, dat niet in staat is tot diplomatie en alles in termen van oorlog framet. Dat terwijl het Amerikaanse rijk relatief en absoluut teloorgaat, intern verscheurd door ernstige binnenlandse politieke en economische problemen, en zich daardoor langzaam terugtrekt.

CDA

We worden al wat minder naïef, maar nog steeds moeten Europa – en Nederland – veel geopolitieker gaan denken en veiligheidsaspecten veel steviger mee laten wegen in het buitenlandbeleid

Er is op dit moment een krachtmeting gaande tussen democratieën en autocratieën. Onze manier van leven staat onder druk, zonder dat veel mensen het doorhebben. Deze krachtstrijd speelt zich ook steeds vaker af binnen de grenzen van Europa en Nederland.

Het opkopen van belangrijke infrastructuur als havens, het netwerk van Chinese politiebureaus om onderdanen in de diaspora onder de duim te houden, de grootschalige spionage en cyberaanvallen van Chinese en Russische hackers, en de Russische boten die zich in de Noordzee ophouden boven onze internetkabels; dit zijn slechts een aantal voorbeelden van dreigingen die intern doorwerken.  

Een hoopgevende ontwikkeling is dat we hierin al wat minder naïef aan het worden zijn, met name sinds de coronapandemie. Maar nog steeds moeten Europa – en Nederland – veel geopolitieker gaan denken en veiligheidsaspecten veel steviger mee laten wegen in het buitenlandbeleid.

ChristenUnie

De negatieve gevolgen van klimaatverandering dwingen landen tot samenwerking op dit vlak, zelfs over geopolitieke scheidslijnen heen

Vandaag de dag zien we verschillende bedreigingen, zoals de mogelijke escalatie van gewapende conflicten in bijvoorbeeld Oekraïne en Israël. Ook zien we veel religieus en etnisch extremisme in en tussen landen.

Daarnaast regeren autocratische staten (zoals Rusland, Iran en Syrië) met geweld en zorgen daarmee voor instabiliteit in hun regio, wat de belangrijkste grondoorzaak vormt van vluchtelingenstromen. En ook wordt de democratische rechtsstaat bedreigd in lidstaten van de Europese Unie en in de Verenigde Staten.Niettemin zijn er ook enkele hoopvolle ontwikkelingen. Zo dwingen de negatieve gevolgen van klimaatverandering landen tot samenwerking op dit vlak, zelfs over geopolitieke scheidslijnen heen. Daarnaast kan het initiatief om in Europees verband tot regelgeving te komen die het naleven van mensenrechten en respect voor milieu verplicht stelt een groot positief effect hebben op eerlijkere economische verhoudingen.

SGP

Gunstig is dat Europese NAVO-landen eindelijk fors investeren in hun defensie, zodat de afhankelijkheid van de VS kleiner wordt

Een bedreiging is de geopolitieke wedijver door China en de Russische agressie. We zien daarnaast het gevaar van irreguliere migratie, waarbij de politieke instabiliteit in veel Afrikaanse staten bepaald niet helpt.

Zulke uitdagingen vergen een eensgezind antwoord vanuit de EU, de VN dan wel de NAVO. Daarbij moet in EU-verband gewaakt worden voor een eenheidsdrang op zo’n manier dat lidstaten worden beknot in hun legitieme eigenheid; dat kan de interne eenheid juist ondermijnen.

Tot slot zien we dat inzet op godsdienstvrijheid broodnodig blijft: het aantal vervolgde christenen is hoger dan ooit.

Gunstig is dat Europese NAVO-landen eindelijk fors investeren in hun defensie, zodat de afhankelijkheid van de VS kleiner wordt. En ondanks alle armoede wereldwijd zien we ook dat het percentage mensen dat in ontwikkelingslanden in extreme armoede leeft daalde van 47% in 1990 naar 8,5% in 2023. Dat stimuleert om te blijven inzetten op ontwikkelingssamenwerking en duurzame handel.

DENK

De voornaamste bedreiging voor Nederland en Europa is het oprukkend rechtsextremisme in het Westen dat de relatie met de rest van de wereld onder druk zet

De voornaamste bedreiging voor Nederland en Europa is het oprukkend rechtsextremisme in het Westen dat de relatie met de rest van de wereld onder druk zet. Dat uit zich bijvoorbeeld door koranverbrandingen of -verscheuringen, waardoor de bilaterale en multilaterale relaties worden aangetast. Een andere bedreiging is de toenemende sociaaleconomische ongelijkheid wereldwijd. De kloof tussen arm en rijk groeit, zowel binnen als tussen landen. Dit leidt tot instabiliteit en conflicten.

Hoopgevend is de toegenomen aandacht wereldwijd voor mensenrechten en de empowerment van kwetsbare groepen. Ook neemt het maatschappelijk verzet toe, zichtbaar in protestbewegingen overal ter wereld. Dit geeft vertrouwen in de veerkracht van de menselijke geest.

JA21

Er is meer daadkracht nodig om te voorkomen dat gevoelige Nederlandse informatie en data in Chinese handen vallen

De opkomst van China in militair, technologisch en economisch opzicht zien wij als een bedreiging door de Chinese inmenging. Er is meer daadkracht nodig om te voorkomen dat gevoelige Nederlandse informatie en data in Chinese handen vallen, maar ook om te voorkomen dat China zijn grip op essentiële domeinen zoals telecomnetwerken en onze energievoorziening kan versterken.

Sinds de val van de Berlijnse Muur en het einde van de Koude Oorlog was er rust in Europa. Deze rust is abrupt ten einde gekomen door de inval van Rusland in Oekraïne. De expansiedrift van Rusland is een gevaar voor de stabiliteit aan de randen van Europa.

De terroristische aanval van Hamas op Israël zorgt voor een lont in het kruitvat in het Midden-Oosten. JA21 steunt het recht van Israël op zelfverdediging. We zien dat deze inval grote consequenties heeft en ook tot onrust in Europa leidt.